Thank you, Presiding Officer. I am pleased to be able to put forward this motion. I look forward to the discussion this afternoon in a week where we’ve been marking World Mental Health Day.

In general terms, I think there are two kinds of discussions that we have when we talk about mental health: first of all, how the health service responds to people who do need treatment. Very often, we talk about treatment being left too late, and so on. The second discussion relates to how wider society behaves towards those who have or who have had mental health problems. The intention of today’s debate is to discuss that second aspect. It’s very difficult to discuss the best way of gaining access to treatment very quickly, but if wider society prevents the recovery of people by discriminating against them, then there will be restrictions on what the NHS can achieve.

Rwy’n credu bod y ffeithiau moel yn siarad drostynt eu hunain. Mae un o bob pedwar oedolyn yn debygol o gael problem iechyd meddwl mewn unrhyw un flwyddyn. Bydd hyn yn effeithio’n fawr ar eu bywydau a’u gallu i gynnal perthynas, cyflogaeth, neu ddim ond i allu mynd drwy’r dydd efallai. Yr un mor heriol yw’r amcangyfrif mai tua chwarter y bobl â phroblem iechyd meddwl yn unig sy’n cael triniaeth barhaus, gan adael y rhan fwyaf o bobl yn ymgodymu â materion iechyd meddwl ar eu pen eu hunain. Mae’r amcangyfrifon diweddaraf o’r arolwg o’r llafurlu yn dangos mai straen sy’n gyfrifol am 35 y cant o’r holl achosion o salwch sy’n gysylltiedig â gwaith a 43 y cant o’r holl ddiwrnodau gwaith a gollwyd oherwydd salwch. Amcangyfrifir bod cost problemau iechyd meddwl yng Nghymru yn £7.2 biliwn y flwyddyn, ac mae hyn yn cynnwys cost iechyd a gofal cymdeithasol a ddarperir ar gyfer pobl â phroblemau iechyd meddwl—y gost i economi Cymru yn sgil pobl yn methu gweithio oherwydd eu trallod. Mae’r gost sy’n gysylltiedig ag iechyd meddwl gwael yn y gweithle bron yn £1.2 biliwn y flwyddyn, sy’n cyfateb i £860 am bob cyflogai yn y gweithlu yng Nghymru.

Yn aml, mae staff rheng flaen yn ein gwasanaethau cyhoeddus yn fwy tebygol o brofi problemau na phobl mewn diwydiannau eraill, a hefyd yn llai tebygol o gael help. Dyma pam rydym wedi gofyn yn benodol i wasanaethau cyhoeddus archwilio sut y gellid gwella eu harferion eu hunain yn rhan o’r cynnig hwn.

Yn anffodus, nid oes amheuaeth fod gwahaniaethu eang yn ychwanegu at y problemau a wynebir gan bobl sydd â salwch meddwl. Mae llawer o bobl sydd â salwch meddwl yn dioddef anfanteision systematig mewn llawer—y rhan fwyaf, gallech ddadlau—o feysydd yn eu bywydau. Mae’r ffurfiau hyn o allgáu cymdeithasol yn digwydd yn y cartref, yn y gwaith, mewn bywyd personol, mewn gweithgareddau cymdeithasol, ym maes gofal iechyd ac yn y cyfryngau hefyd.

Ond mae’r ymgyrch Amser i Newid wedi bod yn effeithiol yn herio rhai agweddau ar wahaniaethu, ac mae agweddau tuag at bobl â salwch meddwl yn fwy ffafriol, yn ôl yr arolwg, yn 2014 nag yr oeddent yn 2008. Rwyf am roi cyfraddau ymateb i chi i sawl gosodiad a roddwyd fel rhan o’r arolwg. Yn gyntaf: ni ddylai unrhyw un sydd â hanes o broblemau iechyd meddwl gael eu caniatáu i ddal swydd gyhoeddus—o 21 y cant yn cytuno yn 2008, mae wedi disgyn i 16 y cant yn cytuno yn 2014. Datganiad arall: mae’n frawychus meddwl bod pobl â phroblemau iechyd meddwl yn byw mewn cymdogaethau preswyl, i lawr o 16 y cant yn cytuno i 12 y cant. Ni fyddwn eisiau byw drws nesaf i rywun sydd wedi bod â salwch meddwl, i lawr o 12 y cant i 9 y cant. Ni ddylid rhoi unrhyw gyfrifoldebau i bobl â salwch meddwl, i lawr o 15 y cant i 11 y cant. Felly, mae yna symud i’r cyfeiriad cywir, ond wrth gwrs, mae’r ffigurau hyn yn dal i fod yn llawer rhy uchel, ac mae’n dweud llawer am agweddau pobl yn y gymdeithas. Mae’n dal yn wir fod problemau’n parhau.

Mae cyflogaeth yn un maes lle mae pobl â phroblemau iechyd meddwl yn llai tebygol o ffynnu. Maent yn llai tebygol o fod mewn gwaith a phan fyddant mewn gwaith, maent yn llai tebygol o gael help. Ymddengys bod cysylltiad achosol y ddwy ffordd rhwng diweithdra a phroblemau iechyd meddwl. Mae pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl yn llawer llai tebygol o fod mewn gwaith cyflogedig a phobl sydd wedi bod yn ddi-waith ers o leiaf chwe mis yn fwy tebygol o ddatblygu iselder neu gyflyrau iechyd meddwl eraill, gan greu cylch o broblemau.

Rwyf am roi un ffigur i chi: dywedodd tua thraean o hawlwyr newydd y lwfans ceisio gwaith fod eu hiechyd meddwl wedi dirywio dros gyfnod o bedwar mis, ond nododd y rhai a ddechreuodd mewn gwaith fod eu hiechyd meddwl wedi gwella. Bydd fy nghyd-Aelodau’n ymhelaethu ar y pwyntiau hynny yn eu cyfraniadau hwy y prynhawn yma.

We’ve also drawn attention to education specifically in this motion. We know that a great deal of intervention happens in early years to ensure that children do receive the very best start, but it is becoming increasingly obvious to us that the teenage years are just as important. That’s why we want schools to be willing to promote mental health and well-being in their schools.

There is good practice; there’s excellent work being done already. The Samaritans were in the Pierhead building earlier this week, outlining the schemes that they have to work with schools across Wales. It was good to talk to the team from Hafal at the Assembly the day before yesterday, talking about their Clic scheme, which is creating an online forum for young people, and older people, who want to have that community to discuss what is of concern to them because of mental health problems. Steps such as these are to be praised.

Finally, we need to acknowledge that promoting mental health is also about the wider environment. There needs to be access to green spaces and to physical activity, as we discussed in a debate earlier today. That’s why we will be opposing the Conservatives’ amendment. Talking therapies are very important, but they’re not the only thing that services should be focusing on. The amendment is too narrow in its focus, and that’s why we will be voting against it.