I call the short debate and call on Dai Lloyd to speak on the topic that he has chosen. Dai Lloyd.

Thank you very much, Llywydd. The subject is defending Wales for the next generation. The purpose of my short debate today is to discuss the current challenges facing Wales, particularly around economic inequality and our relationship with the rest of the world. I am of the firm belief that Wales needs to be defended against a wide range of looming threats if we are to improve the opportunities that are available for the next generation.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

During my short debate today, I would like to reflect, and ask, essentially, what role the National Assembly has, and what role the Welsh Government has, and which alternative models we are prepared to consider as we look to defend Wales, and future generations, against some of these challenges.

The proud history and identity of this nation goes back to the distant past, and is clearly reflected in our language, our culture, our art and our faith. I have often spoken about the importance of our history in this Chamber, and I’m not going to apologise for doing so again. It is vital that future generations learn about the rich history that we have. They need to hear a lot more about the history of Aneirin and Taliesin, Gwenllian, Prince Llywelyn the Last, Owain Glyndŵr, Bishop William Morgan, Williams Pantycelyn, the Rebecca riots, the betrayal of the blue books, the Welsh Not, and much more. Learning about our past and recognising our successes will certainly lead to a better understanding of our place in the world, and of what we have contributed to the world, and vitally, it provides a context for what can be achieved, and creates a precedent to inspire our future.

Many among the previous generations here in Wales were innovators. They created new things, they invented things, they were bold and they responded to the situation in Wales and the world as it was at the time. We often talk about our pride in the fact that the NHS was developed in the twentieth century by a Welshman, and that is appropriate: healthcare, free of charge, and for all, with Wales leading the way. However, long before Bevan, back in the middle ages, the physicians of Myddfai were great pioneers in the development of medicine in these isles hundreds of years ago. Then, about a century and a half ago, we had Hugh Owen Thomas and his nephew, Robert Jones, pioneering in the field of bone surgery, with Robert Jones being acknowledged globally as the leader and founder of orthopaedics as a specialism.

As we meet here today, we should be proud that we now have two medical schools—in Cardiff and Swansea—that will produce the next generation of bright junior doctors. But we need to produce more, which is why we need to see the establishment of a new facility in north Wales as well. While the foundations are there, it is clear that we need to do more to develop our medical expertise and to do more also to support medical innovation in the future.

Health is not, of course, the only area in which Wales has led the way historically. Industry is another. The industrial revolution was developed here in Wales—the start of a journey to a brighter future. Education is another one, with Wales leading the way through the innovative work of Griffith Jones of Llanddowror in the early eighteenth century, educating children in the day and adults in the evening, with these individuals then going on to teach others. This system of learning reached the point where the majority of the population of Wales was literate at that time—a quarter of a million people out of a population of less than half a million. Indeed, by the time Griffith Jones died in 1761, the country had the highest literacy level in the world, which led Catherine the Great of Russia to send a commissioner to Wales to learn lessons, and to see how the system could be adapted for Russia. Again, Wales leading the way. That’s where we’ve been, and that’s where we can be again.

Mae angen i ni allu troi at ein hanes, nid er mwyn dod o hyd i esgusodion am berfformiad gwael, ond fel ysbrydoliaeth i wella ein perfformiad. Ar gyfer ein presennol a’n dyfodol, gall Cymru wneud yn well. Mae’n ymddangos fel ddoe, ond 20 mlynedd yn ôl, roedd mwyafrif tenau o bobl Cymru yn feiddgar, ac roedd ganddynt ddigon o hyder i bleidleisio ‘ie’ i’r syniad eu bod yn byw mewn cenedl a oedd yn deilwng i lywodraethu ei hun. Mae’r hyder hwnnw wedi tyfu ymhellach ers hynny, wrth gwrs, gyda chefnogaeth lawer cryfach yn 2011. O ganlyniad, rydym yn rhannol hunanlywodraethol yn awr, ac mae ein cenedl, o’r diwedd, ar daith gyfansoddiadol. Mae’n daith gyffrous, ac yn daith sy’n llawn o bosibiliadau. Ond mae hyder cynyddol y Cymry yn golygu bod dyletswydd ar bob un ohonom yma i arloesi ac i ysbrydoli.

Hyd yn hyn, nid yw Llywodraethau datganoledig wedi gallu gwneud hynny mewn sawl maes. Maent naill ai heb gael y pwerau, neu’r uchelgais, neu gyfuniad o’r ddau o bosibl. Am wlad sydd wedi arwain y ffordd ym maes gofal iechyd, addysg a diwydiant, ai dyma’r gorau y gallwn ei wneud mewn gwirionedd? Byth ers i mi gael fy ethol gyntaf i’r Cynulliad Cenedlaethol ym 1999, anaml y mae rhyddhau ystadegau rheolaidd ar ddiweithdra, anghydraddoldeb economaidd a thlodi wedi bod yn ddeunydd darllen cadarnhaol. Trwy gydol y cyfnod o 18 mlynedd, mae rhannau o Gymru wedi parhau i fod, yn ystyfnig, yn rhai o’r ardaloedd tlotaf yn Ewrop. Mae ystadegau gwerth ychwanegol gros y pen yno i bawb eu gweld, ond yr hyn sy’n aml yn cael ei anwybyddu yw’r straeon dynol go iawn y tu ôl i’r ffigurau hynny. Mae’r ffigurau cyflogaeth diweddaraf yng Nghymru a gyhoeddwyd y mis hwn yn dangos mai etholaeth Dwyrain Abertawe yn fy rhanbarth sydd â’r gyfradd ddiweithdra uchaf yng Nghymru, sef 9 y cant, gyda’r gyfradd ddiweithdra ymysg pobl ifanc hyd yn oed yn uwch.

Ar ôl gwasanaethu fel meddyg teulu yn Abertawe am dros 30 mlynedd ac wedyn fel Aelod Cynulliad yn ysbeidiol dros y 18 mlynedd diwethaf, rwyf wedi gweld yn uniongyrchol yr effaith y gall diffyg cyfle a gwaith ei chael ar deuluoedd a chymunedau. Mae diweithdra sy’n pontio’r cenedlaethau yn rhemp yn rhai o’n cymunedau, nid yn unig yn Abertawe, ond ar draws Cymru, ac fel meddyg teulu, rwyf wedi gweld teuluoedd yn cael eu rhwygo oherwydd problemau iechyd meddwl, camddefnyddio cyffuriau ac alcohol, a’r teimlad o ddiymadferthedd.

Mae’r system bresennol yn gwneud cam â phobl. Mae llywodraethau’n gwneud cam â phobl. Roedd yr her a’n hwynebai yng Nghymru o greu cyflogaeth, o leihau anghydraddoldeb economaidd a lleihau tlodi yn anodd ddigon fel ag yr oedd. Mae’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, ein prif farchnad allforio, yn gwneud y dasg honno hyd yn oed yn anos, a bydd yn arwain at her a risg ddigynsail. Mae’n cyflwyno cwestiynau ac ansicrwydd yn ei sgil o ran ein gallu masnachu economaidd, cyflogaeth, addysg, ymchwil ac arloesedd a mewnfuddsoddi. Ni chafwyd dim sy’n debyg i hyn yn hanes datganoli.

O’m rhan i, mae angen inni weld ymdrech gyfunol, newid go iawn, ar ran Llywodraeth Cymru a chynrychiolwyr gwleidyddol Cymreig ar bob lefel er mwyn ceisio amddiffyn Cymru rhag y bygythiadau hyn. Trwy gydol fy amser yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn, rwyf wedi teimlo ers tro fod Llywodraethau olynol wedi bod yn edrych llawer gormod tuag at i mewn—heb fod yn barod i edrych y tu hwnt i’n ffiniau. Nid yw hynny’n golygu copïo beth sy’n digwydd yn Lloegr yn unig, ond edrych tuag allan go iawn a bod yn wirioneddol ryngwladol ein hymagwedd tuag at bolisi a datblygu strategol. Mae cymaint i’w ennill drwy edrych ar lywodraethau eraill, edrych ar fodelau eraill, lle mae cyrff etholedig wedi llwyddo i gyflawni ar gyfer eu poblogaethau. Mae angen inni arloesi a dysgu gan yr ardaloedd hyn, yn enwedig gan wledydd is-wladwriaethol eraill a strwythurau ffederal. Llwyddodd Gwlad y Basg, er enghraifft, i sicrhau cyfradd twf economaidd blynyddol o 3.69 y cant rhwng 1995 a 2008. Pan oedd Gwlad y Basg yn creu cyflogaeth a chodi pobl allan o dlodi, nid oedd Cymru yn mynd i unman ac mewn rhai achosion, roedd yn mynd tuag at yn ôl.

Fy ngalwad ar Lywodraeth Cymru a chynrychiolwyr etholedig eraill yn syml yw na allwn adael i 18 mlynedd arall o ddatganoli fynd heibio heb wneud enillion economaidd sylweddol. Byddai hynny’n golygu y byddem wedi gwneud cam â’r bobl yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig, gan gynnwys y rhai yn Nwyrain Abertawe ac eraill ledled Cymru. Mae’r teuluoedd hyn, y cymunedau hyn, yn chwilio am rywun i amddiffyn eu buddiannau o ddifrif. Fel sefydliad sy’n datblygu, mae angen i’r Cynulliad Cenedlaethol hwn, a’i Lywodraeth, wynebu’r her a chofleidio a gwthio go iawn am newidiadau arloesol a all symud Cymru ymlaen. Mae’n golygu bod angen inni edrych gyda meddwl agored ar sut y gallwn ddatblygu model o lywodraeth yng Nghymru a all ddarparu ar gyfer y genhedlaeth nesaf, ac ydy, mewn rhai achosion, mae hynny’n golygu edrych ar ein cymhwysedd fel sefydliad a beth rydym yn barod i wneud drosom ein hunain. Daw’r cyfle cyntaf i wneud hynny yn ddi-os yn ystod y trafodaethau Brexit, yn enwedig mewn perthynas â datganoli pwerau sydd ym Mrwsel ar hyn o bryd, a’r posibilrwydd o golli £680 miliwn y flwyddyn, a gawn ar hyn o bryd gan yr Undeb Ewropeaidd. Anwybyddwyd ein buddiannau ar bob cam o’r trafodaethau Brexit hyd yn hyn, ac mae angen i Lywodraeth Cymru wella ei gêm o ddifrif os yw’r pwerau a’r arian hwnnw i ddod i Gymru. Ni ddylai fod rhaid i ni dderbyn ceiniog yn llai.

Mae Cymru mewn perygl o ddod yn genedl angof yn yr hyn a elwir yn Deyrnas Unedig—yn ddim mwy na rhanbarth llai pwysig o Loegr. Pam y dylem oddef cael Senedd sydd â llai o bŵer nag unman arall yn y Deyrnas Unedig? Mae’r Cymry’n haeddu gwell, ac mae angen pwerau ar y Cynulliad Cenedlaethol i gynrychioli’n briodol y bobl sy’n ei ethol. Mae safbwynt presennol Llywodraeth Geidwadol y DU ar Brexit yn golygu bod diwydiant ac amaethyddiaeth yng Nghymru mewn perygl difrifol. Sut y gallwn ystyried datblygu swyddi a lleihau tlodi yng ngorllewin Cymru a’r Cymoedd os yw’r ddau ddiwydiant hwn yn dioddef y fath ergyd? Mae angen iddynt gael eu hamddiffyn, nid cael eu bwydo i’r bleiddiaid. Wrth negodi cytundebau masnach neu mewn trafodaethau economaidd eraill, dylai Cymru gael dweud ei barn yn gyfartal, yn enwedig os ydynt yn effeithio ar swyddogaethau datganoledig megis amaethyddiaeth ac iechyd.

Gyda busnesau’n bygwth symud o Gymru am fod arnynt ofn costau uwch o ganlyniad i adael yr UE, dylem wthio i sicrhau pŵer i Gymru osod ei chyfraddau treth ei hun, gan gynnwys treth gorfforaeth, toll teithwyr awyr a thâl ar werth. Mae angen i ni ddenu busnesau i Gymru, a byddai ystod ehangach o bwerau cyllidol yn ein galluogi i wneud cymaint yn fwy i fynd i’r afael â’n heriau economaidd. Sut y mae’n deg fod rhannau eraill o’r DU yn cael pwerau dros dreth gorfforaeth a tholl teithwyr awyr, ond nad oes gan Gymru bwerau o’r fath? O ran cynorthwyo busnesau lleol i dyfu, gwyddom fod llawer gormod o gontractau caffael cyhoeddus ar gyfer nwyddau a gwasanaethau yn cael eu rhoi i gontractwyr y tu allan i Gymru. Dylem fod yn gwneud llawer mwy, o gymharu â chymaryddion rhyngwladol, i gynorthwyo cwmnïau lleol i wneud cais am y contractau hyn, ac i sicrhau bod cymaint o’r bunt Gymreig yn cael ei gwario yma yng Nghymru i gefnogi cwmnïau lleol a chyflogi pobl leol drwy gymalau siarter gymdeithasol. Clywsom lawer o sôn am hyn dros y blynyddoedd, ond mae’r canlyniadau’n dal i fod yn wael.

Mae seilwaith yn elfen allweddol amlwg ar gyfer sicrhau twf a datblygiad economaidd ac o ystyried gwariant di-nod Cymru ar seilwaith yn hanesyddol, ni ddylai fod yn syndod fod rhannau o’r wlad mor dlawd. Pan edrychwch ar y seilwaith mewn rhai rhannau o Gymru, yn syml iawn, nid yw’n addas at y diben, ac mae’n amlwg fod angen i ni gynyddu ein gwariant yn sylweddol os ydym i wneud cynnydd, ac mae angen i ni edrych ar fodelau ariannol arloesol i wneud hynny. Mae gan hyn ran allweddol i’w chwarae yn ein hadferiad economaidd, gan gydnabod nad yw seilwaith ffisegol traddodiadol yn ddigon ynddo’i hun, a bod yna gêm newydd yn y dref.

Yn erbyn y cefndir hwn rwy’n arbennig o obeithiol ynglŷn â bargen ddinesig bae Abertawe, gyda’i ffocws clir ar ddatblygu diwydiant a swyddi yn seiliedig ar gynnydd technolegol. Mae gan glystyrau o fusnesau mewn meysydd megis gwyddorau bywyd, ynni a gweithgynhyrchu botensial i roi hwb sylweddol i’r economi yn y rhan hon o’r byd. Yr hyn sy’n arbennig o galonogol am fargen ddinesig bae Abertawe yw’r uchelgais a ddangoswyd, penderfyniad, nid yn unig i oroesi, ond i anelu am rywbeth gwahanol, i anelu at fod yn arweinwyr byd, i feddwl y tu allan i’r bocs, a gwneud hyn ar sail drawsbleidiol.

Y math hwn o feddwl sydd angen i ni ei weld ar lefel Cymru gyfan—ymagwedd sy’n dweud bod Cymru wedi cael digon o fod yn ail orau ac wedi cael digon ar fod yn sinderela. Mae angen i ni weld agwedd, yn enwedig gan Lywodraeth Cymru, sy’n dweud mewn gwirionedd ein bod yn chwilio am rywbeth gwahanol, rydym yn mynd i anelu at fod yn arweinwyr byd, rydym yn mynd i feddwl y tu allan i’r bocs.

Yn rhy hir, yr hyn a welsom gan y DU a Llywodraeth Cymru yw agwedd hen ffasiwn, ymerodrol, ‘Llundain sy’n gwybod orau’—nid yw hynny’n wir. Y math hwnnw o feddwl, yn syml iawn, sydd wedi arwain at wneud gorllewin Cymru a’r Cymoedd yn un o ranbarthau tlotaf Ewrop, ac at eu cadw felly.

Yn ogystal ag ymladd am ragor o bwerau economaidd i helpu i fynd i’r afael â’r tlodi cynhenid, mae angen inni hefyd hyrwyddo Cymru dramor fel opsiwn byd-eang ar gyfer twristiaeth a buddsoddi. Dylai’r gwaith da a gwblhawyd yn ddiweddar ym Maes Awyr Caerdydd ar ddenu Qatar Airways, er enghraifft, gael ei weld fel y dechrau. Yn hanesyddol, byddai Cymru wedi bodloni ar hynny i orffen y gêm. Ni all hynny ddigwydd yn awr. Os yw Cymru am lwyddo mewn sefyllfa ryngwladol, a denu ymwelwyr a buddsoddwyr posibl, yna mae angen iddi gael ei gweld ac mae angen iddi fod o fewn cyrraedd.

Er mwyn cyflawni hyn, mae angen inni wneud llawer mwy i hyrwyddo Cymru dramor, felly pam nad oes gennym bresenoldeb Cymreig yn llysgenadaethau’r DU i hyrwyddo ein pobl a’n busnesau? Mae angen inni ddatblygu polisi rhyngwladol i Gymru, gan sicrhau presenoldeb ar y llwyfan rhyngwladol a fyddai’n helpu i ddatblygu ac adfer ein safle fel cenedl fasnachu fawr.

Mae gennym gymaint o adnoddau heb eu defnyddio—edrychwch ar y potensial ar gyfer cynhyrchiant ynni’r llanw ym mae Abertawe, Caerdydd a Bae Colwyn, a photensial rheoli ein hadnoddau hefyd er budd ein pobl ein hunain—adnoddau heb eu defnyddio a chyfoeth heb ei ddefnyddio. Mae’n fwy na phosibl y bydd llawer o’n pobl ifanc, sy’n gadael Cymru ar hyn o bryd i astudio neu i chwilio am waith, yn canfod yn y dyfodol y byddant, mewn gwirionedd, yn gallu cyflawni eu nodau a’u huchelgeisiau yn agosach at adref, yn union fel y mae pobl yn ei wneud yng ngweddill y byd. Trwy gadw ein pobl ifanc dalentog yng Nghymru, i ddechrau cwmnïau, i wneud gwaith ymchwil, i arwain ein cyrff cyhoeddus, byddai Cymru’n hedfan fel na hedfanodd erioed o’r blaen.

Ond i gyrraedd y pwynt hwnnw, mae angen arweinyddiaeth wleidyddol—arweinyddiaeth wleidyddol i weithredu’r mathau o syniadau a drafodais yn ystod y ddadl hon. Dros y 10 mlynedd neu fwy nesaf, mae gan Gymru ddau ddewis clir iawn: y cyntaf fydd parhau yn ei ffurf bresennol, gan edrych tuag at Lundain i raddau helaeth am arweiniad a chyllid; neu gall ddechrau arwain, dechrau gadael ei hôl ei hun ar y byd a dechrau cyflawni peth o’i photensial sylweddol.

Pan agorais y ddadl hon, siaradais am y diffyg cynnydd economaidd yn y 18 mlynedd ers datganoli. Ni fyddaf yn feddyg teulu na’n Aelod Cynulliad ymhen 18 mlynedd arall, ond os byddaf yn ddigon ffodus i fod o gwmpas, byddwn yn gobeithio gweld bod Cymru wedi bod yn feiddgar ac wedi penderfynu gwneud ychydig yn fwy o’r gwaith caled drosti ei hun. Amser a ddengys pa un a fydd y Cymry a’u Llywodraeth yn mynd i’r afael â’r her honno. Diolch yn fawr.

Thank you very much. And I call on the leader of the house to reply to the debate—Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dai Lloyd. You have given us an opportunity this afternoon, in your short debate, to provide an important picture of the historical achievements of influential figures and also progress in terms of what Wales has offered and delivered, not only to its own country, but to the world. That historical perspective is too often lost, and it’s important that you’ve reflected on that this afternoon.

From our perspective as a Welsh Labour Government, and, of course, during the times when we were in partnership as well, we have been standing up for Wales and Welsh interests for the last 18 years—in fact, of course, since the dawn of devolution, and we reflected on that yesterday in the tributes to Rhodri Morgan. We are now staging Wales in the world with impact and outcomes that I will reflect on. We will continue standing up for Wales and for our future generations in Wales through the policies and laws—and laws we can now, actually, put into effect—that we are putting into place today to respond to the emerging challenges we face. Our country continues to be a place of dynamic, generous and creative people, and also compassionate people, and people who are looking outwards as well as to the nation—people with massive potential. We want to nurture that potential, to create the conditions and the environments for that potential to flourish and grow.

Dirprwy Lywydd, this Welsh Labour Government has always acted, and will continue to act, in the best interests of Wales. Health outcomes are improving: cancer survival rates are improving, fewer people are dying from heart disease, and deaths from strokes are falling. Education outcomes are improving: GCSE results are the best on record, and the gap between children receiving free school meals and their classmates is closing. Our economy is performing better than ever: economic inactivity is down, employment is up, and we’ve had record inward investment. It’s important, as you said, that we see the progress at a local and regional level like the Swansea bay deal, which, of course, also, is very much linked to the expansion of the university, and I mentioned that all-important development we achieved so many years ago of the Swansea graduate medical school, and the second campus, which, of course, would not have come about without European funding.

I think Dai Lloyd is right to highlight that Wales, like other parts of the UK and the wider western world, faces challenges—challenges that will be faced by us and by the next generation. After seven years of austerity from a Conservative UK Government determined to slash public spending, including our own budget, by £1 billion, we are witnessing falling living standards, growing insecurity and a threat to our public services, but we strive to defend and improve our public services in Wales—free prescriptions, keeping our free prescriptions: that tax on health is so important. It is about choices and priorities: one way we can defend and protect those on low incomes in Wales who are working, to help address in-work poverty. We continue to invest in our public services in Wales despite those cuts to our budget from Westminster, in our NHS and social care, in our schools and in our local councils. We are building a better future for our children by reforming our education system, investing in skills and apprenticeships, in childcare and better public transport, and in 20,000 more affordable homes for the future.

The Welsh Labour Government was the architect of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The United Nations said:

What Wales is doing today, the world will do tomorrow. Action, more than words, is the hope for our current and future generations.

No other nation has taken such bold steps to legislate for long-term well-being goals. Wales is at the forefront of an international dialogue that’s seeking to engage people across the world in a debate about the world that they want to see, now and in the future.

Dai Lloyd will have seen the changes—coming back to the Assembly—the maturing of this Assembly, of the Senedd, in terms of our opportunities to not only use our law-making powers, but actually now expand our fiscal powers. I do want to say a few words about the international stage. Yes, we live in an uncertain world. We face the very real and ongoing threat from international and home-grown terrorism, as we saw so tragically yesterday from Tuesday night. Despite our best efforts at diplomacy, many countries and states remain ravaged by war. New and life-threatening diseases are emerging all the time, to which we have few defences. And, of course, we face the uncertainty of a future outside the European Union. We’ve accepted the results of the EU referendum, but it’s no exaggeration to say that the next two years of negotiations will determine the future of not just our country, but of our children’s futures.

The Welsh Government is determined to protect this country’s vital interests and the future prosperity of Wales, which is why we published, with Plaid Cymru, the White Paper ‘Securing Wales’ Future’. It sets out our key strategic interests and priorities, as the UK prepares to leave the EU. We published the White Paper together, because we are clear that leaving the EU in no sense means that Wales will turn its back on Europe, a shared understanding between us, and, of course, continued full and unfettered access to the single market is fundamental to our future.

There are risks ahead, as the UK moves towards Brexit, and you’ve commented on the risk to our agricultural, our farming, sector and industry. These risks must be managed and mitigated—risks to environmental protection, workers’ rights—but, of course, there are opportunities that we must grasp. I spoke of Rhodri Morgan’s commitment to Wales and the wider world yesterday. He did reach out, and tomorrow, we’ll see the product and outcomes of the Wales for Africa programme, which he initiated, but also his commitment to opening up and sharing Wales in the world. I was very much taken forward by his commitment to stage Wales in the world on St David’s Day, not just in the States, which, of course, were very important in terms of trade and cultural links, but actually in European countries and capitals where we now have that very important annual event.

The Welsh Labour Government wants to build a country where we invest our wealth to give everyone the best chance. That means building the homes we need to rent and buy, keeping our communities safe, giving our children’s schools and our NHS the funding they need to thrive. We want a Wales—and I think we share this—where no-one is held back, a country where everybody is able to get on in life, has security at work and at home, is paid for the work they do, and lives life with the dignity they deserve. Diolch yn fawr.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

The meeting ended at 17:56.